‘લોથલમાતા’

“પાપા, આ અમદાવાદ કેટલું ખરાબ છે! ના કોઈ પહાડો, ના દરિયો, બસ આખો દિવસ ગરમી ગરમી અને ગરમી જ! આવામાં રહેવાનું કોને ગમે?” નાનકડી ઊર્જાએ કમરે હાથ રાખી ગુસ્સાથી આ આખી વસ્તુમાં મારો વાંક હોય અને બાદશાહ અહમદશાહને મેં માથે બંધૂક રાખીને અમદાવાદ નગર વસાવડાવ્યુ હોય એમ મારી સામે જોયું.

મેં ઊર્જાની સામે જોયું અને એક હળવું સ્મિત કર્યું. “જો બેટા...”

“નો બેટા ફેટા પાપા, તમને શું ખબર આ નાનકડા જીવને કેટલી તકલીફ પડે છે? આ જ તો અમારી ઉમર છે હરવા ફરવાની અને નવી નવી વસ્તુઓ જોવાની, આ કોન્ક્રીટના જંગલની બહાર પણ એક દુનિયા છે અને એને માણવાનો અમારો હક્ક છે અને તમે એ પણ આ એક દુ:ખી માસૂમ છોકરી પાસેથી છીનવી લેવા માંગો છો? એટલીસ્ટ વિકએન્ડમાં પણ અહિયાં તો ક્યાય જવાય એમ નથી.” ઊર્જાએ આંખો ચકળવકળ કરીને માથે હાથ મૂકીને નાટકીય અંદાજમાં ઈમોશનલ અત્યાચારનાં ડોઝનો છુટ્ટો ઘા કર્યો.

“સાંભળ મારી વાત, તને ખબર છે કે એક સમયે અહીંથી માત્ર ૭૫ કિલોમીટર દૂર વિશાળ નગર હતું. એનું નામ લોથલ. લગભગ ૫૦૦૦ વર્ષો પહેલા વહેતી ભોગાવો અને સાબરમતી નદીના વહેણની વચ્ચે, ગલ્ફ ઓફ ખંભાત પાસે! કદાચ દુનિયાનું એક સમૃદ્ધ બારું અહિયાં હતું. દુનિયાભરના વહાણો, વેપારીઓ અહિયાં આવતા અને વેપાર, વ્યવહાર અને અન્ય જરૂરી કામો કરતા!” મેં ઊર્જાએ માથે મુકેલા હાથને હળવેથી મારા હાથમાં લેતા શાંત અવાજે એની આંખોમાં જોઇને કહ્યું.

એ અવિશ્વાસથી મારી સામે થોડીક ક્ષણ તાકી જ રહી!

“તમે યાર ફેંકો નહિ! અહિયાં અમદાવાદની નજીક? તમે મને ખુશ કરવા જેમ તેમ ના કહો.” એને હજી વિશ્વાસ નહોતો.

“હું જુઠ્ઠું નથી બોલતો બેટા, આમ જો, તે સિંધુ સભ્યતા વિષે વાંચ્યું છે ને? મેં પણ તને એની ઘણી વાતો કરી છે. અહીંથી માત્ર ૭૫ કિલોમીટરના અંતરે લોથલ આવેલું છે. લગભગ ૫ હજાર વર્ષો જૂની સિંધુ સભ્યતાનું એ એક મહાન નગર હતું. કાળક્રમે એનું અસ્તિત્વ ભૂંસાઈ ગયું અને લગભગ ૧૯૫૫ની આજુબાજુ એનું પ્રોપર ઉત્ખનન થયું, એ ફરીથી જમીન ચીરીને બહાર આવ્યું અને દુનિયાને ખબર પડી કે એક સભ્ય અને મોડર્ન શહેર આજથી ૫ હજાર વર્ષો પહેલા પણ હતું.”

ઊર્જાએ છત પર તાકી કૈંક યાદ કર્યું અને એકદમ ઉત્સાહથી એ બોલી પડી “હા યાદ છે તમે એના વિષે મને કહ્યું હતું. પણ...”

મેં વચ્ચે એની વાત કાપી કાઢી. “એ એના જમાનાનું એક સુંદર બંદર હતું. હા ત્યાં ૫૦૦૦ વર્ષો પહેલા વિશાળ અને વિપુલ જળરાશી હતી અને એક વિશાળ બંદરગાહ પર એક પછી એક વહાણો લાંગરતા હતા. ઘણા દૂર સૂદૂર દેશોથી પણ આવતા. આમ જો...” મેં કમ્પ્યુટરમાં લોથલને પીન પોઈન્ટ કર્યું અને એના અવશેષો ઊર્જાને બતાવ્યા. ઊર્જા રસપૂર્વક આ બધું જોઈ રહી. હું એને ત્યાં જ છોડી ઓફીસ જતો રહ્યો. ઊર્જાની આંખોમાં આવેલી ચમક મારાથી અજાણી નહોતી.

રવિવારે વહેલા સવારે લોથલનો કાર્યક્રમ નક્કી થઇ ગયો.

*

સૂસવાટા મારતો પવન અને ચારેકોર ભેંકાર વાતાવરણમાં હું આવી ચડ્યો હતો. મારા મગજ પર કોઈ અદ્રશ્ય તાકાતે જાણે કે કબજો લઇ લીધો હતો. મેં કાર એક તરફ ઉભી રાખી અને લોખંડના કટાઈ ગયેલા દરવાજાને ધક્કો માર્યો. દરવાજો પણ જાણે કે વર્ષો બાદ કોઈ આગંતુક ચડી આવ્યો હોય એમ આશ્ચર્યથી મારી સામે જોઈ રહ્યો પણ ટસનો મસ ના જ થયો. મેં થોડું વધારે જોર લગાવ્યું અને દરવાજાએ આખરે થાકીને મને જરાક જઈ શકું એટલી જગ્યા કરી આપી.

“ઓ...ઓ...ઓ...” કોઈનો અવાજ મારા કાને પડ્યો અને હું ચમકી ગયો.

એક ઝાડની નીચે કોઈ ચાદર ઓઢીને બેઠું હતું. થોડી થોડી વારે એ “ઓ...ઓ...”નો વિલાપ કરી રહ્યું હતું. હું સાવચેતી રાખીને એની નજીક ગયો અને મેં જોયું કે એક વૃદ્ધ સ્ત્રી કે જેના તમામ વાળ રૂ ની પૂણી જેવા સફેદ હતા અને આખા ચહેરા પર કરચલીઓ હતી એ નીચું જોઇને બેઠી હતી. એની આંખો બંધ હતી અને એ સહેજ સહેજ ધ્રુજી રહી હતી.

“માજી, આપ કોણ છો? અહિયાં શું કરો છો?” મેં હળવેથી પૂછ્યું.

એમનો ચહેરો ધ્રુજતો બંધ થઇ ગયો. એમણે ધીમેથી એમની ઊંડી ઉતરી ગયેલી આંખે મારી સામે જોયું.

“ખાવાનું છે? થોડું પાણી?” એક કર્કશ ધ્રુજતો અવાજ મારા કાને પડઘાયો.

મેં મારી પાસે રહેલા બિસ્કીટ અને પાણીની બોટલ એમની પાસે મૂકી. એમનાં કરચલીવાળા ચહેરા પર નિરાંત આવી અને એમણે બોટલમાંથી થોડું પાણી પીધું અને બિસ્કીટ ચાદરની અંદર લઇ લીધા.

“કોણ છે તું?” ફરીથી કર્કશ અવાજ પડઘાયો.

 “હું...એક યાત્રી છું, અહિયાં લોથલના અવશેષો જોવા આવ્યો છું. પણ અહિયાં તો કોઈ નથી. આપ...” મેં અચકાતા એમની સામે જોયું.

“યાત્રી...હા હા હા...તું...તું અહિયાં લોથલના અવશેષો જોવા આવ્યો? સરસ સરસ, આવ મારા દીકરા, આવ, આ સામે જો...” વૃદ્ધાએ આંગળી ચીંધી અને ચમત્કાર થયો. ધરતી ધ્રુજવા લાગી. એકાએક લોથલ નગરના અવશેષો જમીનમાં ધસવા લાગ્યા અને એક નવી નગરી ધરતી ચીરીને બહાર આવવા લાગી.

નગરની જમણી બાજુ નદીનું વહેણ ફૂટી નીકળ્યું અને એમાં ઘણાબધા વહાણોની અવરજવર શરુ થઇ ગઈ.

લોકોની વિચિત્ર ભાષા, બંદરે લાંગરેલા વહાણો, સ્ત્રી, પુરુષો અને બાળકોના સુંદર પોશાકો આ બધું હું આંખો ફાડીને જોઈ જ રહ્યો. એક પછી એક વહાણ મુખ્ય ડેક પર આવતું અને એમાં લાદેલો સામાન નીચે ઉતારવામાં આવતો. પરસેવે રેબઝેબ મજૂર જેવા લાગતા ઉઘાડા તન વાળા પુરુષો માથે પાઘડી જેવું કૈંક કપડું બાંધીને આમતેમ દોડી રહ્યા હતા. વહાણના કેપ્ટન કે માલમ જેવો એક પ્રભાવશાળી આદમી ઝડપથી સૂચનાઓ આપી રહ્યો હતો. બીજી બાજુ આવેલા નગરની તરફ મેં નજર ફેરવી તો લોકો દિનચર્યામાં મશગૂલ હતા. ક્યાંક બ્રેડ બનતી હતી અને એની ખુશ્બુ હવામાં ફેલાયેલી હતી તો ક્યાંક સ્ત્રીઓ કપડા ધોઈ રહી હતી અને નાના છોકરાઓ આમ તેમ ગલીઓમાં દોડી રહ્યા હતા. હું આટલી સુંદર નગર નિર્માણની વ્યવસ્થાને જોઈ ને દંગ રહી ગયો. ચારેકોર એક સરખા મકાનો, પહોળા એકસરખા રસ્તાઓ, રસ્તાઓની એક બાજુ ગટર વ્યવસ્થા, એક બાજુ આવેલો કૂવો, હવામાં રહેલા બફારાને અવગણતો એક બાજુ આવેલો પાણીનો નાનકડો કૂંડ...ઓહ! અદ્ભૂત...આશ્ચર્ય...૫૦૦૦ વર્ષો પહેલા પણ આટલી સુઘડતા, આટલું મોડર્ન શહેર! વાઉ! મારા મુખમાંથી નીકળી પડ્યું.

એકાએક કોઈએ મારો શર્ટ ખેંચ્યો. મેં પાછા વળીને જોયું તો એક સુંદર સ્ત્રી મારી સામે ઉભી હતી. એના લાંબા કાળા કાળા રુક્ષ વાળ એની કમર સુધી લહેરાઈ રહ્યા હતા, એનાં ઘઉંવર્ણ ચહેરા પર એક ચમકતી આભા હતી. એણે ગળામાં સુંદર મોતીઓનો હાર પહેરેલો હતો અને એના બંને હાથમાં કદાચ હાથીદાંત કે એવી કોઈ વસ્તુના સફેદ કડલા હતા. એ મારા સામે જોઇને ધીમું હસી. એના સફેદ દૂધ જેવા એકસરખા દાંત, એનો ચહેરો, ખાસ તો એની આંખો મેં ક્યાંક જોઈ હોય એવું મને લાગ્યું. એણે ઇશારાથી મને એની પાછળ આવવા કહ્યું.

હું એક પહોળા રસ્તાની બાજુમાં આવેલી ભઠ્ઠી પાસે આવી પહોંચ્યો. એણે ઝડપથી ત્યાં બેઠેલા વ્યક્તિ સાથે કોઈક વિચિત્ર ભાષામાં વાત કરી અને એક ગરમાગરમ બ્રેડનો લોફ (ટૂકડો) મારા હાથમાં મૂકી દીધો અને એક માટીના પ્યાલામાં કૈંક પીણું મને પકડાવ્યું. મેં અચકાતા અચકાતા બ્રેડના ટૂકડાનો એક બટકો મોમાં મુક્યો અને મને અદ્ભૂત સ્વાદ આવ્યો. મેં માટીના પ્યાલામાં રહેલા પીણાનો એક ઘૂંટડો માર્યો. થોડું તૂરું અને થોડું મીઠું એવો કૈંક સ્વાદ આવ્યો પણ મને મજા પડી. એ મારા ચહેરાના હાવભાવ જોઈજ રહી હતી. મારા ચહેરા પર સંતુષ્ટિનો ભાવ જોઈ એ હસી પડી. હું પણ એની સામે સ્મિત કરી રહ્યો.

એકાએક એનો ચહેરો ગંભીર થઇ ઉઠ્યો. એ આકાશમાં જોઈ કૈંક ગણગણવા લાગી. મેં પાછું વળીને જોયું તો દસ બાર જણા એક ઝોળીમાં કોઈકને લઈને જઈ રહ્યા હતા, મેં આશ્ચર્યથી એ યુવતી સામે જોયું. એણે માથું ધુણાવ્યું અને આગળ ચાલી. હું એની પાછળ ચાલી નીકળ્યો.

એક ચોક્કસ જગ્યાએ જ્યાં નગરની હદ આવતી હતી ત્યાં એ લોકો ઉભા રહ્યા. ત્યાં એક ખાડો ખોદવામાં આવ્યો હતો અને એ ઝોળીમાં રહેલી મૃત વ્યક્તિને એમાં ઉતારવામાં આવી. દરેક વ્યક્તિએ થોડી થોડી માટી એના ઉપર નાખી. હું અને એ યુવતી દૂરથી એને જોઈ જ રહ્યા. એ યુવતી આ દરમ્યાન સતત કૈંક બબડતી હતી અને વારે વારે આકાશ તરફ જોતી હતી. થોડીવારમાં એ ખાડો બૂરી દેવામાં આવ્યો. સહુ  દુખી ચહેરે થોડીવાર ત્યાં ઉભા રહ્યા અને કૈંક ના સમજાય એવી ભાષામાં બબડીને ત્યાંથી વિદાય થયા. હું મૌન રહી આ ઘટના જોઈ રહ્યો.

એકાએક એ સ્ત્રીએ મારો હાથ પકડ્યો અને મને એક ગલીમાં લઇ ગઈ. એકદમ સીધી લીટીમાં બંધાયેલા માટી-ઇંટોના ઘરો એ ગલીમાં હતા. એક ઘરના નીચા પ્રવેશદ્વારમાં જુકીને હું અંદર આવ્યો. ઘરની વચ્ચે વિશાળ આંગણ હતું. એકબાજુ બેસીને એક વૃદ્ધ સ્ત્રી માટીમાંથી અવનવા વાસણો અને રમકડાઓ બનાવી રહી હતી. અમને જોઇને એ બોખા મોઢે હસી. મેં પણ હસીને એમનું અભિવાદન કર્યું. એક હરણનું માટીનું રમકડું મેં ઉપાડ્યું. ખૂબ જ સુંદર રીતે એને બનાવવામાં આવ્યું હતું. એક લાકડાનું ગાડુ પણ હતું. એનાં પૈડા સરસ રીતે ફરતા હતા અને એ ગાડામાં નાનકડી સેમ્પલ જેવી ઇંટો મુકેલી હતી. ખૂબ જ સુંદર કળાનું પ્રદર્શન હતું. અંદર બે રૂમ હતા. હું એકમાં ગયો અને એ સ્ત્રીએ મને એક જગ્યાએ ઈશારો કરી બેસવાનું કહ્યું. હું ત્યાં બેસી પડ્યો અને મારા હાથમાં રહેલા રમકડાઓનું અવલોકન કરવા લાગ્યો. ખબર નહિ કેમ પણ એ સ્ત્રીની આંખો મારી નજર સામેથી ખસતી નહોતી...એ આંખો...

અચાનક જાણે કે ધરતીકંપ આવ્યો હોય એમ બધું હાલકડોલક થવા લાગ્યું. હું ગભરાઈને ઉભો થઇ ગયો. એ સ્ત્રીની આંખોમાં પણ ગભરાહટ આવી ગઈ. એ આકાશ તરફ જોઇને કશુક બબડવા લાગી. એકાએક એક ભયંકર કડાકો થયો અને આખું નગર ધીરે ધીરે ધરતીમાં સમાવવા લાગ્યું. હું સ્તબ્ધ થઇને જોઈ જ રહ્યો. ચારેબાજુ ચીસો અને હોકારા-પડકાર સંભળાઈ રહ્યા હતા. મારી સામે આવેલા આંગણામાં જાણે કે એક મોટો ભૂવો પડ્યો અને સઘળું એમાં સમાવવા લાગ્યું. એ સ્ત્રી પણ એમાં સમાવવા લાગી, મેં દોડીને એનો હાથ પકડવાની કોશિશ કરી પણ વ્યર્થ. મારો હાથ એના હાથમાંથી છૂટી ગયો અને માત્ર એના હાથમાં રહેલું કડ્લું મારા હાથમાં રહી ગયું, ધરતી એને ગળી ગઈ. એની આંખો મારી સામે જોઈ જ રહી હતી અને એ પણ ધરતીમાં સમાઈ ગઈ.

હું સ્તબ્ધ થઇને ત્યાં જ બેસી પડ્યો. એકાએક ફરીથી એક જોરદાર કડાકો થયો...

મારી આંખો ખુલી ગઈ. મારું ગળું સુકાઈ ગયું હતું. હું પરસેવે રેબઝેબ થઇ ઉઠ્યો હતો. ઓહ! આ તો સપનું હતું! મેં બાજુમાં પડેલા ગ્લાસમાંથી પાણી પીધું. ઘડિયાળમાં રાત્રીના ૨ નો સમય થયો હતો. મારું મગજ ચકરાઈ ઉઠ્યું હતું. મેં બાજુમાં સુતેલી ઊર્જા અને તૃપ્તિની સામે જોયું અને ફરીથી સુવાનો પ્રયાસ કર્યો.

*

“ચાલો ચાલો, જલ્દી કરો, પછી ગરમી વધી જશે” તૃપ્તિનો અવાજ પડઘાયો. મેં પાણીની બોટલ અને થોડા બિસ્કીટ એક થેલીમાં મૂકીને ઊર્જાને આપ્યા અને અમે ત્રણે જણા લોથલ પ્રવાસે નીકળી પડ્યા. ઊર્જા બહુ જ ખુશ હતી, એણે લોથલ વિષે ત્યાં સુધીમાં ઘણું વાંચી લીધું હતું અને મને પણ ઘણા ઘણા સવાલો પૂછ્યા હતા.

સન ૨૦૦૫માં હું લોથલ ગયેલો. ત્યાના અવશેષો જોયેલા, ત્યાં બાજુમાં આવેલા એક નાનકડા મકાનમાં આવેલા મ્યુઝીયમની પણ મુલાકાત લીધેલી. એ સમયે લોથલ કેવું દેખાતું હતું, ઘરો કેવા હતા અને ત્યાં આવેલા બારામાં લાંગરેલા વહાણો અને એવા ઘણાબધા સુંદર ચિત્રો અને લોથલના ઉત્ખાનમાંથી મળેલી વસ્તુઓનું એક નાનકડું સંગ્રહાલય પણ એ મ્યુઝીયમમાં હતું. આજે સહ પરિવાર લોથલની મુલાકાત લેતા મને અનેરો આનંદ થઇ રહ્યો હતો.

લગભગ દોઢ કલાક બાદ અમે લોથલ આવી પહોંચ્યા. એક નાનકડો ડામર નામમાત્ર રહ્યું હોય એવો રસ્તો અમને મુખ્ય દરવાજા તરફ લઇ ગયો. કાર પાર્ક કરીને સામે જોયું તો નિરાશા સાંપડી. જ્યાં એક સમયે મ્યુઝીયમ હતું ત્યાં હવે એક ખખડગજ મકાન ઉભું હતું. ત્યાં રહેલા એક ચોકીદારને પૂછતાં એણે જણાવ્યું કે હવે મ્યુઝીયમ બંધ થઇ ગયું છે. પત્યું ! અમારો ચહેરો ઉતરી ગયો. ખેર! અહી આવ્યા જ છીએ તો ઊર્જાને અને તૃત્પ્તીને લોથલના અવશેષો તો બતાવું એમ નક્કી કરીને એ મકાનની જમણી બાજુ આવેલા દરવાજે અમે ચાલી નીકળ્યા. અહિયાં કોઈ ગાઈડ મળશે એવી મારી પૂછપરછનો ચોકીદાર દ્વારા નકારમાં જવાબ મળ્યો. ખેર! શું થાય!

“પાપા, ચાલો અંદર જઈને જોઈએ તો ખરા” ઊર્જાએ મારો હાથ પકડ્યો અને મેં એને એક ફિક્કું સ્મિત આપ્યું. જેવા અમે અંદર જવાના રસ્તે આવ્યા કે જમણી બાજુ એક વિશાળ અને લાંબી ખાડી આવી.

“આમ જો ઊર્જા, તૃપ્તિ, અહિયાં એક સમયે વિશાળ નદીનું વહેણ હતું અને અહિયાં ઘણાબધા વહાણો લાંગરતા હતા. દૂર સૂદૂર દેશોના લોકો સાથે લોથલનો વ્યાપારીક સંબંધ હતો. અહીના લોકોની બોલી તો હજુસુધી એક્સપર્ટસ સમજી કે ઉકેલી શક્યા નથી પરંતુ ઉત્ખનનમાં મળેલી ઘણીબધી વસ્તુઓ પરથી એ સમયના લોકોનો પહેરવેશ, ભોજનની રીતો અને અન્ય વસ્તુઓનો ખ્યાલ આવે છે.

મેં ઊર્જાનો હાથ પકડ્યો અને અમે ત્યાંથી જમણી બાજુ ચાલી નીકળ્યા.

“આમ જો ઊર્જા, અહિયાં સદીઓ પહેલા બજાર ભરાતું, એની બાજુમાં આવેલા પાણીના કૂંડના અવશેષો જો, ત્યાંથી આગળ પહોળા રસ્તાઓ, એની બંને બાજુ કરેલી સુંદર ગટર વ્યવસ્થા તો જો, ૫૦૦૦ વર્ષો પહેલાનું નગર આયોજન કેટલું અદ્ભૂત છે! આ જો, સામે દેખાય એ ભઠ્ઠી છે, ત્યાં એ લોકો બ્રેડ અને અન્ય વસ્તુઓ પકવતા.”

ઊર્જા અને તૃપ્તિ આશ્ચર્યથી બધું જોઈ રહ્યા હતા. અમે આગળ વધ્યા.

“આ જુવો, અહિયાં કૂવો છે, અહીંયા પાણીનો સંચય થતો અને ઉપયોગમાં લેવાતું. આ આગળ દેખાય છે એ ગલીમાં હારબંધ મકાનો જુવો, કેટલા સરસ છે!” હું બોલતા બોલતા અટકી ગયો અને મારા દિલમાં એક ટીસ ઉઠી!

“સામે દેખાય છે એ નગરનો દુર્ગ હતો. એની પાછળ મૃત વ્યક્તિઓનું અંતિમ ધામ હતું”

લગભગ એકાદ કલાક જેવું અમે એ પ્રાચીન નગરમાં ફર્યા અને ફોટોઝ લીધા. હું સતત ઊર્જા અને તૃપ્તિને લોથલ વિષે માહિતી આપે જતો હતો. મ્યુઝીયમ તો હવે બંધ હતું એટલે એમાં રહેલા સુંદર અવશેષો અને ચિત્રો બતાવાય એમ નહોતા.

થોડીવારે અમે પાછા જવા નીકળ્યા.

“પાપા, તમે તો ઘણું સરસ રીતે અમને નગરમાં ફેરવ્યા. ગાઈડની જરૂર જ ના પડી, એવું લાગ્યું કે જાણે તમે અહિયાં જ હતા એ સમયમાં અને એક એક ગલી અને રસ્તાના જાણકાર હતા.” ઊર્જા કેમેરો એડજસ્ટ કરતા બોલી.

હું ચૂપ થઇ ગયો, મને કઈ ના સમજાય એવી લાગણી થઇ રહી હતી. બધું જ અજાણ્યું છતાં પણ પરિચિત કેમ લાગતું હતું? મારા રૂંવાડા ઉભા થઇ રહ્યા હતા! 

મુખ્યા દરવાજાની બહાર અમે નીકળ્યા અને જેવા કાર તરફ વળ્યા કે તૃપ્તિ બોલી “ઊર્જા દેખાતી નથી.”

મેં આમતેમ જોયું તો એ ક્યાંય નહોતી. હું અંદર દોડ્યો. સામે ઊર્જા હાથમાં કેમેરો હલાવતી આવતી હતી. એના મુખ પર એક સ્મિત હતું.

“ક્યાં રહી ગયેલી તું”? મેં અકળાઈને પૂછ્યું.

“અરે...ચીલ પાપા, એક બિચારા વૃદ્ધ માજી બેઠા હતા તો એમને પાણીની બોટલ અને બિસ્કીટ આપીને આવી. બહુ ઉમરવાળા હતા બિચારા. એમણે મારી સામે બોખું હસીને મને આ આપ્યું.” ઊર્જાએ એનો હાથ લાંબો કર્યો અને મને ચક્કર જેવું આવી ગયું.

એના હાથમાં એક સુંદર મજાનું માટીનું હરણ અને એક લાકડાનું ગાડું હતું.

“ક્યાં છે એ માજી?” મેં ઊર્જાને વસ્તુઓ પછી આપતા પૂછ્યું. મારું હૃદય બમણા જોરે ધડકી રહ્યું હતું.

“પેલા ઝાડ નીચે ક્યાંક હતા” ઊર્જા એ આગળ દૂર આંગળી ચીંધી.

“તું કાર પાસે જા, હું આવ્યો” મેં દોટ મૂકી.

એક ઝાડ નીચે જુના ફાટેલા કપડાનો ટુકડો પડ્યો હતો, મેં ધ્રુજતા હાથે એને ઉપાડ્યો તો એની નીચે મને એક સફેદ કડલાની જોડ મળી.

“લોથલમાતા...” મેં આંખમાં આંસુ સાથે આકાશ તરફ જોઈને નમસ્કાર કર્યા અને હું કાર ભણી ચાલી નીકળ્યો.

દૂર નગરની બહાર આવેલા અંતિમધામના ટીંબા ઉપર એક સુંદર સ્ત્રી પ્રગટ થઇ, એની આંખોમાં આંસુ હતા અને હોઠો પર સ્મિત.

*

મિત્રો આ કાલ્પનિક કથા છે પણ લોથલનો પ્રવાસ કરતા એક અનન્ય લાગણી અનુભવાય છે! લગભગ ૫૦૦૦ વર્ષો જુનો ઈતિહાસ આળસ મરડીને આંખો સમક્ષ તાદ્શ થાય છે. ખૂબ જ દુખની વાત છે કે આપણી સરકારને આની કઈ પડી નથી. આટલો ભવ્ય ઈતિહાસ જો ક્યાંક ફોરેનમાં હોય તો અહિયાં પ્રવાસીઓના ધાડાઓ આવત, હોટેલો ખુલી જાત, ઘણા લોકોને રોજગારી મળત, સુંદર મ્યુઝીયમ ઉભું થાત, લાઈટ એન્ડ સાઉન્ડ શો થાત, લોકોને પોતાની ધરતીનાં ભૂતકાળની માહિતી મળત, પરંતુ આમાંનું કશું જ ત્યાં છે નહિ. ખરાબ રસ્તાઓ, કટાઈ ગયેલા દ્વાર, કોઈ જ પ્રકારની સિક્યોરીટી વગર નગરનાં પ્રાચીન અવશેષો ત્યાં ખુલ્લામાં પડ્યા છે! મ્યુઝીયમ બંધ છે! એક ભાઈને ત્યાંની એક ઈંટને ખોદીને સાથે લઇ જતા જોયા! ખૂબ દુખ થયું!

લોથલમાતા હજુ પણ નિસાસો નાખતા ત્યાં રાહ જુવે છે કે કોઈક દિવસ એમને યોગ્ય માન મળે, એક્સપોઝર મળે અને એમની વણકહેલી ગાથાઓ લોકો સુધી પહોંચે! ખેર એક દિવસ આવશે એવી મને આશા છે. પાઠ્યપુસ્તકમાં ભણાવીને માત્ર છોડી ના દેવાતા આવી જગ્યાનો ખરેખર જીર્ણોધ્ધાર કરીને વધુ ને વધુ લોકો અહિયાં આવે એવી અપેક્ષા.

ઉમંગ.

Photos taken by - Urja, Trupti and Umang.

02/04/2023