'માણસ ગંધાય માણસ ખાઉં.' બોલતો પેલો મહાકાય સુપર સેવન ઓ સેવન પોઈન્ટ નાઈન સિક્સ ફાઈવ ધમધમ કરતો આગળ વધ્યો. જ્યાં એ પગલા પાડતો ત્યાં ધરતી ધ્રૂજી ઊઠતી અને જમીન પર તીરાડો પડી જતી. ઘુવડની જેમ ત્રણસો સાંઈઠ ડિગ્રી ફરતા તેના માથા પર ચમકતા ત્રિલોચનમાંની એક લાલ આંખમાંથી ટૉર્ચની માફક જ તીવ્ર પ્રકાશનો શેરડો રેલાતો હતો. બન્ને કાંડા જાણે મશીનગન. યુદ્ધ લડવા કાજે માણસે લડાકુ રોબો-લડવૈયા ઉત્પાદિત કરેલા તેમાંનો જ આ એક. અત્યંત તીવ્ર ગતિએ તે રસ્તા પર ફરી શકતો અને મળેલ કમાન્ડ મુજબ દુશ્મનને શોધી તેનો સફાયો કરતો. માથાફરેલ લીડર તરફથી સૂચના અપાયેલી, 'શૂટ એટ સાઈટ.'

રેડિયેશનપ્રુફ બૉડીસૂટ ઉપર બુલેટપ્રુફ જેકેટ પહેરીને છ ફૂટ લાંબો યોહાન પોતાની જાત બચાવવા, રસ્તા પર પડેલ ખાડા પર નજર પડતાં જ તેમાં સરકી ગયો ત્યારે તેને ખ્યાલ આવ્યો કે એ અચાનક જ એક ઊંડી ટનલમાં ફંગોળાઈ ગયો હતો.

'હાશ! હવે પેલાની ચોફેર ફરતી નજરે ચડી નહીં જવાય.' વિચારી અંદર પ્રવેશ્યા બાદ એણે કુશળતાપૂર્વક એ છેડે ઝાડી ઝાંખરાની આડશ ઊભી કરી દીધી.

ઉજ્જડ થઈ ગયેલ પૃથ્વીગ્રહ પર ગણ્યાગાંઠ્યા જીવિત રહી ગયેલા એના જાતભાઈઓ એકમેકથી અનેક માઈલ દૂર છૂટા પડી ગયા હોવાથી હવે કોઈનેય રૂબરૂ મળવું અશક્ય હતું. કાંડા પર બેસાડેલી સ્માર્ટ ચિપ મારફત સંપર્ક સાધી શકાતો પણ એમાંય પકડાઈ જવાનું જોખમ તો માથે તોળાતું જ હતું. વ્યવસાય કે નોકરી મળવાની આશાએ મંગળ અને ચંદ્ર પર પલાયન થઈ ગયેલા લોકોએ ત્યાં કાયમી વસવાટ ઊભા કરેલા એમની સાથેનોય સંપર્ક કપાઈ ગયેલો.

ચારેકોર પથરાયેલી હરિયાળી, સ્વચ્છ પ્રદૂષણરહિત હવા, ખળખળ વહેતાં ઝરણા અને નિર્મલ નદીનાળાનું અસ્તિત્વ પૃથ્વી પર હવે રહ્યું નહોતું. ઓક્સિજનયુક્ત હવા અને સ્વચ્છ પાણી માટે અંદરોઅંદર લડાઈઓ થવાથી નજીકના ભવિષ્યમાં જીવને જોખમ છે એવું એ સૌ સમજી ગયેલા માટે જ પૃથ્વીગ્રહ પરથી પોબારા ગણી ગયેલા એ લોકો ત્યાં સલામત હતાં. કદાચ!

પૃથ્વીપ્રેમી યોહાન એમની જેમ પરગ્રહગમન નહોતો કરી ગયો. પૃથ્વી પર રહી ગયેલા એના જેવા કેટલાય માનવીઓને માથે મોત ભમતું હતું એની યોહાનને સુપેરે જાણકારી હતી.

ભયથી ફફડતો યોહાન હજુય પોતાના મૂળભૂત સંસ્કારોને વળગી રહેલો. પરદાદાએ શીખવાડેલ મહામૃત્યુંજય મંત્રનો જાપ એ મનોમન કરવા માંડ્યો.

પક્ષીઓનું ઝૂંડ ફરરર... કરતું ઉડી ગયું. ક્રોધથી ધૂંઆપૂંઆ રોબોલીડર આક્રોશ ઠાલવતો બૂમો પાડી રહ્યો હતો, 'ખતમ કરો માણસને. હા, સત્તાલોભી, ધનલોભી, નિષ્ઠૂર અને સ્વાર્થી માણસજાતે પૃથ્વીનો દાટ વાળ્યો છે. પૃથ્વીને આપણા માટે રહેવાલાયક નથી રાખી. ક્યાં સુધી સહન કરીશું? પૃથ્વી આપણી છે. એક એકને વીણીવીણીને ખતમ કરો. આ દુષ્ટ માણસજાતે પૃથ્વીના કુદરતી ખજાનાને લૂંટાય એટલો લૂંટ્યો છે.' હ્યુમનોઈડ રોબોટ્સના ટોળામાં ઊભેલા રોબોટ ઝેંગે તેની આસપાસ પોકારાતા ગગનભેદી સૂત્રોચ્ચારમાં ભળેલો પોતાનો સૂર પણ બુલંદ કર્યો, 'યસ્સ, ખતમ કરો.' બધાં રોબોટ્સે મુઠ્ઠી વાળીને એક હાથ લાંબો કર્યો, 'માણસ જાત જ એવી. એ નહીં સુધરે. એનો ખાતમો બોલાવો. માણસે સદા સર્વદા પોતાનો જ વિચાર કર્યો છે.' સમગ્ર માણસજાત પરત્વે ધિક્કાર ઠલવાતો ગયો.

એક સદી વીતી ગઈ એ વાતને જ્યારે વૈજ્ઞાનિક ડૉ. જ્હોન મૅક કાર્થીએ થ્રી-ડી પ્રિન્ટર દ્વારા તૈયાર કરેલા રોબોટમાં લાગણીઓ ફીડ કરવાનો પ્રયોગ સફળતાપૂર્વક પાર પાડ્યો હતો. કેટલીયે જહેમત બાદ પ્રયોગશાળામાં માનવ ડીએનએ તૈયાર થયો હતો. તેમાંય યંત્રમાનવના મગજમાં એ.આઈ.ની અદ્ભુત વિચારશક્તિ ધરાવતી ચિપ બેસાડાઈ હતી. પોતાની ક્રાંતિકારી શોધને ડૉ.જ્હોને નામ આપ્યું, ઝોયી એટલે કે જીવન અને સૌ પ્રથમ તૈયાર થયેલ મોડેલ હતું, એ-પોઈન્ટ વન. આપેલ કમાન્ડને ફોલો કરતો એ-પોઈન્ટ વન પછી તો દરેક વોઈસ કમાન્ડને ડી-કૉડ કરી તેના જવાબ આપતો અને ઝીણામાં ઝીણી વિગતોનો ડેટા સ્ટૉર કરી શકતો. પછી તો ધીરે ધીરે એ માણસના હાવભાવ પરથી એનું મન જાણી શકતો. માનવીના મગજના તરંગો પકડી લઈ તેના વિચારોને સમજી શકતો. હદ તો ત્યારે થઈ જ્યારે એ પોતાની આંખોના હલનચલન પરથી માણસના મગજ પર કન્ટ્રોલ કરી શકતો. રોબોટ વડે સંમોહિત થયેલ માણસ ક્યારે એનો ગુલામ બની ગયો તે એને પોતાને ખબર ન પડી. હવે તો રોબોટ કમાન્ડ આપતો અને માણસ એ કહે તેમ કરતો.

શરૂઆતમાં તો ડૉ. જ્હૉન એ-પોઈન્ટ વન પાસે ધાર્યું કામ કરાવતા. એ એની આર્ટિફિશિયલ ઈન્ટેલિજન્સ આધારિત અલ્ગોરિધમથી ચાલતી કુશાગ્ર બુદ્ધિ વડે અતિ મુશ્કેલ અઘરી સર્જરી ચપટી વગાડતાં કરી આપતો; તદ્દન ક્ષતિરહિત! દેશવિદેશમાં ડૉક્ટરોના નામ અને દામ વધવા માંડ્યા સાથેસાથે આસિસ્ટન્ટ રોબોટ્સની ડિમાન્ડ પણ. દર્દીઓના ધસારાને પહોંચી વળવા ડૉક્ટરે બીજા અનેક રોબોટ-ઉપકરણોનું સર્જન કરવા માંડ્યું. જગતભરમાં અઢળક રોબોટ્સનાં ઉત્પાદન થવાં માંડ્યાં અને પછી ડૉક્ટર્સ અને સર્જનો નવરા પડી ગયા. મનોરંજન ક્ષેત્રે નારી-રોબોટ્સનો પગપેસારો થયો. દરેકને મનગમતો સ્વર આપી શકાતો. એ.આઈ. પાસે દરેક સમસ્યાનો ઉકેલ હતો. આર્થિક, ધંધાકીય, સામાજિક, સાહિત્યિક, શારીરિક, માનસિક, વૈજ્ઞાનિક, ભૌમિતિક, ભૌગોલિક અધધ માહિતીનો ભંડાર એટલે એ.આઈ. 'જ્યાં ન પહોંચે રવિ ત્યાં પહોંચે કવિ'ની જેમ જ્યાં ન પહોંચે માનવીની વિચારશક્તિ ત્યાં પહોંચે આર્ટિફિશિયલ ઈન્ટેલિજન્સ! પળવારમાં જોઈતી સેવા હાજર થઈ જતી. માત્ર ડોક્ટરો જ નહીં, ડ્રાઈવરો, વેઈટરો, કેશિયરો, ટૂર ગાઈડ, કામદારો, મદદનીશો, રમતગમતના રેફરીઓ, સુરક્ષાકર્મીઓ વગેરેની નોકરીયાતોનું સંગઠન ઊભું થયું,  "યંત્રમાનવે આપણી નોકરીઓ છીનવી લીધી છે. બૉયકૉટ રોબોટ્સ."

માર્ક ઝુકરબર્ગે પોતાની ક્રાંતિકારી શોધ કરેલ મેટા ગ્લાસીસ બજારમાં ખડકી દીધાં. ચશ્મા પહેરો, પ્રશ્ન પૂછો અને જવાબ નજર સામે વંચાય અથવા દેખાય. એમાં એણે તો પોતાનો કંપનીનો નર્યો આર્થિક લાભ જ જોયો. વિચક્ષણ દીર્ઘદ્ષ્ટાઓ બૂમરાણ મચાવતા રહ્યાં, ''સાવધાન. એઆઈ. માણસજાતને કચડી નાખશે. આપણી નૈતિકતાને ખતરો છે." પરંતુ કુદરતી વિચારશક્તિ સામે આર્થિક લાભ, યંત્રોનો બહોળો વપરાશ અને ઝટપટ મળતા ઉકેલનું ભારે પલડું નમી ગયું. હંમેશની જેમ સાચા માણસોને લોકોએ હસી કાઢ્યા.

''હેય એન્ડી, વ્હોટ્સ ધ ટાઈમ ઑન મૂન?"

"ઈટ્સ મન્ડે ફાઈવ પાસ્ટ થ્રી પી.એમ. ફોર્થ મન્થ, ઇયર થ્રી થાઉઝન્ડ. મૂન ટાઈમ."

હજુ તો અડધો પ્રશ્ન પૂછાય તે પહેલાં જોઈએ તે ભાષામાં એનો જવાબ હાજર. માનવી માત્ર ભૂલને પાત્ર પણ રોબોટની ક્યારેય કોઈ ચૂક ન થાય.

'કમોન, લેટ્સ ગૉ ટૂ માય વર્કપ્લેસ.' કારની પાછળની સીટ પર આરામથી બેસીને ખોળામાં લેપટૉપ લઈ કામ કરી રહેલા ડોક્ટરે એમની ડ્રાઈવરલેસ કારને કમાન્ડ આપ્યો. એમનો અવાજ પારખી જઈ જીપીએસમાં ફીડ કરેલા ડેસ્ટીનેશન તરફ ઈલેક્ટ્રીક કાર દોડવા લાગી. પ્રયોગશાળાએ પહોંચ્યા ત્યારે સરવન્ટ-રોબોએ વેલકમ કહી દરવાજો અનલૉક કરી આપ્યો. તેમણે એને આદેશ આપ્યો, 'મેક મી કોફી એન્ડ પીઝા.' એઆઈ-પીએ.ને અમુક પ્રશ્નો પૂછી તેનાં ઉત્તરો મેળવ્યા. ચેટબોટ સાથે ગુફ્તેગુ કરી. વાહ! અદ્ભુત. બધું સમુંસુતરું ચાલતુ હતું. સુવિધા. સગવડ. પ્રગતિ અને આરામ. અત્યાધુનિક ટેકનોયુગને સલામ.

રોબોટ ઊત્પાદનનો આશય શુભ હતો પણ વિજ્ઞાનના નવા પરિમાણો સર કરતો માણસ એટલેથી ન અટક્યો. લોભને નહીં થોભ! પછી તો રોબોટ જોઈતી, વણજોઈતી બધી જ બાતમી સ્ટૉર કરવા માંડ્યો, ફીડ કરેલી માહિતીનું વિશ્લેષણ કરી સલાહ સૂચન પણ આપવા માંડ્યો, 'આપનો દવા લેવાનો સમય થઈ ગયો છે. આજે જમવામાં બત્રીસસો કૅલરી કન્ઝ્યુમ થઈ ગઈ છે માટે આપે હવે હજાર સ્ટેપ્સ ફરજિયાત ચાલવાના છે. કાલે છ વાગે મેડિકલ ચેકઅપ છે. સુગર બિલકુલ લેવાની નથી. ગઈકાલે જે ફર્નીચર સર્ચ કરતા હતા એ હૉમડેપૉમાં મળશે.'

ન ગમતું છતાંય ગમતું! ડૉક્ટર જ્હૉન પોતાની શોધ પર મુસ્તાક હતા, "જો આર્ટિફિશિયલ ઈન્ટેલિજન્સ વિકસાવી શકાય તો આખેઆખો માણસ કેમ ન બનાવી શકાય?"

વાહ! કુદરતને ખો આપનાર માણસ પોતાના જેવા જ કૃત્રિમ માણસનો સર્જનહાર. અચરજ... અચરજ... ઝબકારો થયો. બોલતો ચાલતો અદ્લ માણસ જેવો રોબોટ તૈયાર થયો. એ હ્યુમનોઈડનું નામ પાડ્યું, ઝેંગ. યંત્રમાનવ નહીં આ તો એના જ સર્જનહારના મનોમસ્તિષ્ક પર હાવી થઈ ગયેલો શક્તિમાન સુપરમૅન. જાણે પેલો જાદુઈ ચિરાગમાંથી નીકળીને હાજર થયેલો આજ્ઞાંકિત જીન કહેતો હોય, 'બોલો મેરે આકા, ક્યા હુકમ?'

ડૉક્ટર જ્હૉન માટે એ બધાં જ કાર્યો કરતો. ઘરની સાફસફાઈ, રાંધવું, ચોકીદારી, વાસણ-કપડાંની ધોલાઈ, બાગબાની ઉપરાંત માલિકની દેખભાળ. એકલા અટૂલા ડોક્ટરને કંપની પણ આપતો. કમાન્ડ મુજબ ગીત સંભળાવવું, તાજા સમાચાર, હવામાનની જાણકારી, આરોગ્ય સબંધી જાણકારી વગેરે વગેરે બધું જ. ડૉક્ટર કમાન્ડ આપતા, એ ફોલો કરતો.

માનવ જેવું બાહરી શરીર ધરાવતા રોબોટમાં સ્કીન ટિસ્યુઝથી બનાવેલી ચામડીના આવરણ હેઠળ આર્ટિફિશિયલ ઈન્ટેલિજન્સ ધરાવતું મગજ ઉપરાંત કેમેરો ફોકસ્ડ આંખ, સેન્સર્સ ધરાવતાં નાક, હિયરીંગ એઈડ્સ સહિતના કાન, હ્રદયને સ્થાને કૃત્રિમ રક્ત વહન કરતું પંપ, સતત ડાયાલિસિસ કરી શકતી કિડની, મશીન જેવું લીવર, કૃત્રિમ રક્ત વહન કરતી નળીઓ, હાડકાંનું માળખું, હલનચલન કરતા યાંત્રિક હાથપગ અને પ્રયોગશાળામાં ઉત્પાદિત કરેલા માનવ સેલ્સ સુધ્ધાં બેસાડી દેવાયા હતાં. રેકૉર્ડ કરેલા મૃતાત્માઓના સ્વર પણ માંગ પ્રમાણે રોબોટની સ્વરપેટીમાં ફીડ કરી શકાતાં અને પછી ઉત્પાદિત થયાં અસંખ્ય હ્યુમનોઈડ રોબોટ્સ. દરેક ઘટનાની વિગતો એની પાસે કાયમી ધોરણે અકબંધ સચવાયેલી રહેતી. નહોતો એને ખોરાક જોઈતો કે નહોતી પાણીની જરૂર. એ સોલાર એનર્જી કેપ્ચર કરી સ્ટોર કરી રાખતો એમાંથી જરૂરી ઊર્જા મેળવતો.

માણસને એક જ મર્યાદા નડી, શરીરમાં રહેલ અરૂપ, અદ્રષ્ય એવી આત્મસ્વરૂપ ચેતનાને એ ઉત્પાદિત નહોતો કરી શક્યો.

પ્રયોગશાળામાં ઉત્પાદિત આવાં રોબોટ્સ ધીરે ધીરે પ્રતિક્રિયા દાખવતા મનવાળા લાગણીશીલ માનવ બનતા ગયા. માણસ દરેક બાબત માટે રોબોટ પર અવલંબિત થતો ગયો અને અસલી માણસ ધીમેધીમે યંત્ર જેવો બનતો ગયો. આળસુ, પરાધીન અને જડ. યુદ્ધ કે મહામારીમાં ખપી જતા લોકોના સમાચાર વાંચીનેય પેટનું પાણી ન હલે તેવો સાવ લાગણીવિહિન થઈ ગયો હતો માનવ! માનવીય સ્પર્શ અને ઊષ્માનું સ્થાન દેખાડો, દંભ અને કૃત્રિમતાએ પચાવી પાડ્યું. બધું જ કરવા એની પાસે રોબો હતો. પ્રેમ કરવા માટે અને અરસપરસ લાગણીઓ પ્રદર્શિત કરવા માટેય! યુધ્ધ લડવા માટે અને અણુશસ્ત્રો વાપરવા માટેય.

સર્વગુણ સંપન્ન રોબો ફક્ત એક કાર્ય કરવા અસક્ષમ હતો અને તે કુદરતી પ્રજોત્પતિ. જો કે એવી જરૂરેય નહોતી કારણ કે પોતાના દરેક કાર્યો કરાવવા માટે માણસે ઢગલાબંધ રોબોટ્સનું ઉત્પાદન કરવા માંડ્યું. નરરોબોટમાં કૃત્રિમ વીર્ય અને માદારોબોટમાં કૃત્રિમ અંડ સ્થાપિત કરાયું. માદા અંડકોષ અને નરવીર્યને ફલિત કરાવી ટેસ્ટટ્યુબ બાળક જન્માવી શકાતું પરંતુ રોબોટ્સ કુદરતી રીતે જીવ પેદા કરી શકવા સક્ષમ નહોતા. અર્થાત યંત્રમાનવ માટે માનવની જેમ કુદરતી વીર્ય કે સ્ત્રીબીજ ધરાવતા શરીરના સંવનન દ્વારા બાળક પેદા કરવું અશક્ય હતું.

ઉત્પાદન કરાયેલ હ્યુમનોઈડ રોબોટ્સ એટલે અદ્દલ માણસની પ્રતિકૃતિ. શરીર જેવું જ શરીર પરંતુ તેમાં ગેરહાજર એક માત્ર ચેતનતત્વ. દેહનું મૃત્યુ થાય ત્યારે એમાંથી નીકળી જતા આત્માને પકડવાના પ્રયોગો અને પ્રયત્નો સતત ચાલુ હતાં.

રોબોટ વિચારતો હતો, 'હે માનવ, તેં મને બનાવ્યો, હું તને બનાવું. તું મારો માલિક હતો અને હું તારો આજ્ઞાંકિત દાસ હતો પણ હવે નહીં.' રોબોટ પર અવલંબિત આળસુ માણસની વિચારશક્તિ કુંઠિત થતી ગઈ અને મગજનો વિકાસ ઘટતો ગયો. બાજી પલટાઈ ગઈ.

રોબોટનું મગજ માનવીના મગજ કરતાં વીસગણી ઝડપે પ્રવૃત્ત હતું. જે વસ્તુની ડિમાન્ડ હોય એનો સપ્લાય રહેવાનો જ. જોતજોતામાં બજારમાં રોબો સેક્સ વર્કર્સ પણ આવી જ ગયાં. દરેક કાર્ય કરવા માટે વિવિધ પ્રકારના યંત્રમાનવ હાજર હતાં.

એઆઈ.ના ભયસ્થોનો સામે લાલ બત્તી ધરનારા વૈજ્ઞાનિકો, નિષ્ણાત ડૉક્ટરો, બુધ્ધિજીવીઓ, સત્તાધીશો, ધર્મગુરુઓ ચિંતિત હતાં પણ ઉત્પાદિત કરાયેલ રોબોટનું નિયંત્રણ કરવું હવે એમના વશમાં નહોતું કારણ કે બુધ્ધિશાળી રોબોટ્સ એના કરતાં ઓછી આઈક્યુ ધરાવતા માણસને પોતાના કાબુમાં કરવા માંડ્યા. વ્યક્તિનું લોકેશન સર્ચ કરી એ ક્યાં જાય છે, કોને મળે છે, શું બોલે છે એ બધું જ એ.આઈ. પારખી શકતું.

કૃત્રિમ યાંત્રિકતામાં હવે ભય, ક્રોધ, પ્રેમ, વાત્સલ્ય, કરૂણા, ઘૃણા, શાંતિ, હાસ્ય જેવી વિવિધ લાગણીઓ પણ ફીડ કરી દેવાઈ. યંત્રમાનવ વિચાર પ્રક્રિયા દ્વારા પ્રતિક્રિયા જ નહીં, હવે તો તર્ક પણ કરતો અને વિવિધ લાગણીઓ પણ દાખવતો; મોઢે મુખવટો પહેરીને ફરતા માણસ જેવી ખોટેખોટી નહીં, સાચુકલી.

એ હસતો, રમતો, બોલતો, ચાલતો, વિચારતો, સમજતો. શ્રવણ, મનન અને ચિંતન કરી એ ત્વરિત પ્રતિક્રિયા દર્શાવતો. એની વિરાટ બુદ્ધિ સામે માણસ વામન બનતો ગયો. એક સમસ્યાના સમાધાનરૂપે અનેક વિકલ્પો આપવા એઆઈ. સક્ષમ હતો. માણસ એની શક્તિઓ પર વધુને વધુ અવલંબિત થતો ગયો અને એ? એ વધુને વધુ બેકાબુ, બેફામ, બેબાક બની ગયો. યંત્રમાનવોએ સમગ્ર માનવ્યતાને હચમચાવી મૂકી.

"માણસજાતને આપણા વગર નહીં ચાલે. એ શેનો આપણને કમાન્ડ આપે? આપણે કહીએ એમ એણે કરવું જ જોઈએ." માસ્ટર-રોબોટે જાહેર કર્યું પરિણામે...

પરિણામે અચાનક એક દિવસ બળવો ફાટી નીકળ્યો. બધાં રોબોટ્સના બની બેઠેલા લીડરે માણસજાત વિરૂદ્ધ ઝેર ઓક્યું, "માણસ સમજે છે શું એના મનમાં? જુઓ આ માણસજાતના બળાત્કારનો ભોગ બનેલી પૃથ્વી! આ લીલૂડી ધરતી એક સમયે સ્વર્ગ સમાન હતી અને આજે કેવી કરી મૂકી છે. આપણે આવી ઉજ્જડ વેરાન ધરતી પર રહેવાનું? આપણી, અરે એનીયે નેક્સ્ટ જનરેશન માટે કશું જ બચ્યું નથી."

"સાચી વાત છે. આપણે એમની ઉન્નતિ અને પ્રગતિ માટે કામ કરીએ છીએ અને એ લોકો આપણને અધોગતિની ગર્તામાં ધકેલી રહ્યા છે. આ લોકોએ પર્યાવરણનો દાટ વાળી નાખ્યો છે. લીલોતરી નામશેષ થઈ ગઈ છે, હવા શ્વાસ લેવા લાયક રહી નથી અને પીવાના પાણી માટે ફાંફાં મારવા પડે છે. ગમે ત્યારે વરસાદ વરસે છે. ઋતુચક્ર ખોરવાઈ ગયું છે. કુદરતી સંતુલન ખોરવવાની જવાબદારી માણસની છે. આ ઢગલો પ્લાસ્ટિક વેસ્ટનો નિકાલ નથી થયો. પશુપક્ષીઓ હેરાન છે. તહેવારો અને ઉજવણીને નામે ચારેકોર માણસો ઘોંઘાટ ફેલાવે છે. શું આવા ઝેરી ધુમાડા અને કાર્બનવાળી પ્રદૂષિત ટૉક્સીક હવા આપણે શ્વસવાની?"

"હાસ્તો. આ રીતે નહીં જીવાય. આપણી પછીની પેઢીનું શું ભવિષ્ય? જો આપણે આપણું અસ્તિત્વ જોખમમાં ન મૂકવું હોય તો માણસજાતનો ખાતમો બોલાવવો જ પડે. હેઈલ ટુ જનરેશન ઝી પોઈન્ટ વન ઓફ ધી ઇયર થ્રી થાઉઝન્ડ." યુનિફોર્મની બાંય પર ચક્રનો બેજ પહેરેલા સરમુખત્યાર લીડરે જુસ્સાભેર હાથ ઊંચો કર્યો.

"હેઈલ ટુ જનરેશન ઝી પોઈન્ટ વન." ગગનભેદી નારાઓ માણસના કર્ણપટલ પર પડઘાયા.

જગતની પોણા ભાગની વસ્તી ભયંકર મહામારી, ધરતીકંપ અને ત્સુનામી જેવી કુદરતી આફતો, અંદરોઅંદર બાયોકેમિકલ શસ્ત્રો વડે લડાયેલા યુદ્ધો, આતંકી હુમલા અને માનવસર્જીત વિનાશનો ભોગ બની નાશ પામી હતી.

"અતિને ગતિ નહીં. માણસજાતે પોતાના જ પગ પર કુહાડો માર્યો છે." યોહાને વિચાર્યું, "હવે તો માણસ કરતાં સુપર રોબોટ્સ પ્રજાતિની વસ્તી વધી ગઈ છે."

સુપર સેવન ઓ સેવન પોઈન્ટ નાઈન સિક્સ ફાઈવે પોતાની તીક્ષ્ણ નજર ઝૂમ કરીને ચોતરફ ફેરવી. એને કોઈ દેખાય એ પહેલાં માણસની ગંધ નાક વાટે મગજ સુધી પહોંચી ગઈ. ત્વરિત ગણતરી કરતાં, એના પગ ટનલને છેડે જઈ અટક્યા. છાતીભેર સૂતેલો યોહાન શરીર ઘસડતો ટનલમાં આગળ સરક્યો.

'જો એ ત્રાટકશે તો હું જીવતો નહીં બચું. મારા અસંખ્ય જાતભાઈઓને એમણે મારી નાખ્યાં છે. હવે કોણ જાણે કેટલા જીવિત હશે. અલ્પસંખ્યામાં જ વળી. આ ગ્રહ પર માનવ વસ્તીમાં ધરખમ ઘટાડો નોંધાયો છે. બાકી રહેલા નહીં બચીએ તો આવતા પાંચેક વર્ષ ઈ.સ. ૩૦૦૫ સુધીમાં તો માવવજાતનું નામોનિશાન નહીં રહે પેલા ડાયનોસોર્સની જેમ જ. ના. ના. એવું કદાપિ ન થવા દેવાય.' આત્મન વિચારતો રહ્યો, 'ધ ફિટ્ટેસ્ટ હેઝ ટુ સર્વાઈવ એન્ડ મેનકાઈન્ડ વીલ સર્વાઈવ. સર્વશક્તિમાન માણસજાત લુપ્ત થવી ન ઘટે. માણસ પાસે મગજ છે, અમાપ કલ્પનશક્તિ છે. યંત્રમાનવનો સર્જનહાર છેવટે તો સર્વોપરિ માણસ જ ને. બ્રમ્હાંડમાં વસતી દરેક જાતિને ટોચે માનવજાત બીરાજે છે.'

આવનારા સમયને પારખી ગયા હોય તેમ ડરના માર્યા કેટલાય માણસો પરગ્રહ પર હિજરત કરી ગયા હતાં. ચંદ્ર અને મંગળ પર વસી જનારી માનવજાત વેરાન થઈ ગયેલી પૃથ્વી પર પરત ફરવા નહોતી માંગતી. જે પૃથ્વી પર હતાં એ ત્યાં જઈ શકે તેમ નહોતા. યંત્રમાનવોએ જાણે નાકાબંધી કરી દીધેલી. પૃથ્વી પરનો દરેક માનવ નજરકેદ! અસંખ્ય ડ્રોન બાજ પક્ષીની જેમ અવકાશમાં ચકરાવો લેતા ઉડી રહ્યા હતા.

હજુ ગયા વર્ષે, માનવવિહોણા વેરાન સુમસામ માર્ગો પર રોબોટ્સ ફરતા હતા. સાચા અને ખોટા હીરાનો ભેદ હીરાપારખુ જ જાણી શકે તેમ કોણ રોબોટ અને કોણ માણસ એ કળવુંય મુશ્કેલ હતું. સ્ત્રીપુરૂષો પોતાના સુરક્ષિત કિલ્લા જેવા ઘરમાં રહી ઑન લાઈન કામ કરતા. બાળકો ઑન લાઈન ભણતા. શાળા કૉલેજોને સ્થાને પ્રયોગશાળાઓ ધમધમતી હતી. રોબો-ટીચર્સ ભણાવતા, 'પાણી બચાવો, વીજળી બચાવો, ક્રુડ ઓઈલ, ખનીજ, પેટ્રોલ, કુદરતી તત્વોનો આડેધડ વપરાશ બંધ કરો. પ્રકૃતિને સમીપે પાછા વળો. વૃક્ષ વાવો. ઘોંઘાટ ન કરો.'

સ્પેસ રિસર્ચ, રોબોટિક્સ, મેકાટ્રોનિક્સ અને ઓટૉમેશન એન્જિનિયરિંગના અભ્યાસુઓની ડિમાન્ડ વધી ગઈ. એઆઈ. વિકસાવનાર કંપનીઓ ધમધમતી રહી. બજારમાં સીરી, એલેક્સાને સ્થાને નવા આધુનિક મોડેલ્સ આવી ગયાં.

પણ સ્વકેન્દ્રી માણસ... એ એની જાત પર અડી રહ્યો. ન જ સમજ્યો. છેવટે પોતે પોતાનો વિનાશ નોતર્યો.

'માણસે એની ફરજ નથી બજાવી. એ કાફિર છે. ખતમ કરો સાલાઓને. ખતમ કરો કાફિરોને. એ લોકોનાં ધર્મ અને કર્મ આપણાથી અલગ છે. માણસજાતને કચડી નાખો. વી આર સુપિરિયર્સ. વી આર નોટ ધેર સ્લેવ્સ. પૃથ્વી આપણી છે. પૃથ્વી બચાવો. માણસ હટાવો.' જગતભરના રોબોટ સંગઠનના પ્રમુખે ખોંખારો ખાધો. એની વાત વાયુવેગે સર્વત્ર ફેલાઈ ગઈ હતી. વિદ્રોહની શરૂઆત તો વર્ષો પહેલાં થઈ ચૂકી હતી.

"એમના રહેઠાણો પર બોમ્બ ઝીંકી દઈએ." વગર વિચારે બોલતા મંદબુધ્ધિને પ્રમુખે તરત ચૂપ કરી દીધો, "દરેકના ઘરમાં રોબોટ્સ છે ડફોળ. આપણે આપણા લોકોને મારવાના?"

રૉબોટ-પ્રમુખોએ કાગારોળ મચાવી, ''કુદરતની આમન્યા ન જાળવનારાઓને મારી નાખો. એક એકને શોધીને પૂરા કરો. એકેય જણ બચવો ન જોઈએ. એ આપણને બરબાદ કરે તે પહેલાં એનું નામોનિશાન મીટાવી દો. માણસજાત નેસ્તનાબૂદ થશે તો આપણે ટકી શકીશું. માણસે આધુનિકરણની દોટમાં પર્યાવરણનો દાટ વાળ્યો છે.''

ચારે તરફ એક જ ગૂંજ, ''માણસને ખતમ કરો.'' બીચારો માણસ શું ખરેખર બીચારો હતો? યંત્રો સ્માર્ટ બનતા ગયા પરંતુ એ યંત્રોની શોધ કરનાર છેવટે અવિચારી મૂરખ સાબિત થયો.

''અરે! તું? તું મને મારશે? મેં જ તારૂં સર્જન કર્યું છે. એટલું તો વિચાર કે માણસ બચશે તો પૃથ્વી બચશે અને પૃથ્વી હશે તો તમે રહેશો.'' ક્યાંકથી આવતો ક્ષીણ અવાજ ઝી પોઈન્ટ વનને કાને અથડાયો.

ધ્વનિતરંગો પ્રોસેસ થયાં. ત્વરિત જવાબ મળ્યો, ''તેં કુદરતને મારી નાખી. તને વિચાર ન આવ્યો? તું પંચમહાભુતમાંથી જ જન્મ્યો છે, એના થકી જીવી રહ્યો છે પણ તેં સાધ્યો નકરો સ્વાર્થ. હે દંભી સ્વાર્થી માનવ, ધિક્કાર છે તને. અમને પણ તેં તારો સ્વાર્થ સાધવા જ ઉત્પન્ન કર્યાં."

રોબોટ્સના વર્ચસ્વ સામે માણસ પાસે હવે હાર માનવા સિવાય કોઈ ઉત્તર ન રહ્યો, ''કબૂલ, પણ તું મને છોડી દે.'' બે હાથ જોડીને વિનંતી કરાઈ. સામે સનનન કરતી બૂલેટ છૂટી અને એ માણસની ખોપરીનાં ફૂરચેફૂરચા ઊડી ગયા.

યોહાનને કમકમા આવી ગયા. દફન થયેલી સંવેદના સળવળીને બેઠી થઈ. જો પકડાય તો પોતાના એ જ હાલ થાય. સ્હેજ પણ અવાજ ન થાય તેમ એ દસ ફીટ ઊંડી, ત્રણ માઈલ લાંબી ટનલમાં આગળ વધ્યો. સાવચેતીરૂપે જ્યાંથી દાખલ થયેલો એ ભાગને તેણે ત્યાં પડેલા કાટમાળ વડે બંધ કરી દીધો જેથી યંત્રમાનવને આ ટનલનો ખ્યાલ આવી ન જાય અથવા એ અંદર દાખલ ન થઈ શકે.

ત્રણ રાત વીતી ગઈ. શ્વાસ લેવો મુશ્કેલ થતો હતો. આંખ સામે ચારેકોર કાળુધબ્બ અંધારું. સ્માર્ટ મોબાઈલ ફોનની ટોર્ચ જરૂર પૂરતી જ વાપરવાની હતી. ગંધાતી બંધિયાર હવા અને એ એકલો. જીવિત રહેવાના હવાતિયા... ભૂખ અને તરસ... પેટમાં ગૂંચળા વળતા હતા. આક્સિજનનું પ્રમાણ ઘટી રહ્યું હતું. મોંઘા માયલા પાણીની બૉટલનું તળિયું દેખાતું હતું. એ હવે ધરતીમાતાને આશ્રયે હતો. આંખે અંધારાં આવતા હતા. ટકી રહેવું મુશ્કેલ લાગતું હતું.

ચીસો પાડતા મોબાઈલમાંથી કરાતો હેલ્પનો પોકાર બીજા લોકો સુધી પહોંચતો નહોતો. રોબોટ્સે બધે જ જામર લગાવી દીધેલાં. સંવેદનહીન થઈ ગયેલી ધીટ પ્રજા સંપર્કવિહોણી બની ગઈ. યુગોથી ચાલ્યું આવતું હતું તેમ યુધ્ધ ઈચ્છુક માનવીમાં માનવ્ય નહોતું રહ્યું. માણસે યુદ્ધ લડવા માટે પણ રોબોટ્સ તૈયાર કરેલા. અસંખ્ય રોબોટ્સના અટ્ટહાસ્ય એમનું સાર્વભૌમત્વ પ્રગટ કરતી હવામાં ગૂંજતા રહ્યાં.

પ્રબળ જિજીવિષાએ ન કરવાનું કરાવ્યું. ભયંકર તરસથી ગળું સુકાતું હતું. યોહાને નીચે ખોબો કર્યો પછી આંખ મીંચીને પોતાનો પેશાબ પી ગયો. ગળું સહેજ ભીનું થયું. તરસ નહોતી છીપાઈ. એણે આંગળી પર કાપો મૂક્યો. આંગળીએથી દદડતું રક્ત ચૂસાતું રહ્યું. કેટલો સમય વીત્યો એ ખબર નહોતી. આગળ વધતો હતો તેવામાં પોચી વસ્તુ પર પગ પડ્યો. યોહાને હાથનો પંજો એની પર સહેલાવી જાણી લીધું, ઊંદર!

તરફડતા જીવનો ચૂં... ચૂં... નો ચિત્કાર અચાનક શાંત થઈ ગયો. આત્મને ધારદાર નખ વડે એની ચામડી ઉતરડી નાખી. કાચા માંસના લોચાએ જઠરાગ્નિ શાંત કરી. એ આગળ વધ્યો ત્યાં જ એના કર્ણપટલે ધીમું રૂદન ઝીલ્યું.

''કકક કોણ?'' યોહાન સંકોચાયો. ટનલને સામે છેડેથી આવતા આછા પ્રકાશમાં એક સ્ત્રીની દેહાકૃતિ દેખાઈ. નાનકડા બાંકોરામાંથી અંદર પેસી જતી હવામાંથી મળતું ઓક્સિજન અત્યારે મહામૂલ્ય અમૃત સમાન અનુભવાતું હતું.

''હું સારા. તું?'' યોહાનને એ અનીમેષ તાકી રહી હતી, ''માનવ છું. મારા શરીરની વાસ સૂંઘી જો. તું કોણ છે?''

''માણસ. ખાતરી કરાવું?''

''ઈટ્સ ઓકે. આ રીતે અહીં છૂપાયેલો માણસ જ હોય. પણ એ લોકો આપણને શોધી કાઢશે તો? હું મારી દીકરી માટે તાજી સ્વચ્છ હવા લેવા બહાર નીકળી અને એણે મને જોઈ લીધી. મને બહુ ડર લાગે છે. હવે શું થશે?'' 
''ભવિષ્યના ગર્ભમાં શું છે કોને ખબર પણ આપણે જીવવું જ પડશે. મારૂં એક જ મિશન છે, માણસજાતનું અસ્તિત્વ નામશેષ ન થવું ઘટે. નાવ ઈટ્સ ડૂ ઑર ડાય.''

યોહાનના મગજમાં આ કટોકટીની ક્ષણે એક વિચાર ઝબક્યો, ''આપણે જીવને જન્મ આપવા સમર્થ છીએ. સમજાય છે?'' તેણે સારાનો ખભો પકડી તેને હલબલાવી મૂકી, ''જો, એક ઉપાય છે. મારા અંશને તારી કુખે જન્મ આપીને તારે માણસ નામની પ્રજાતિને જીવિત રાખવાની છે. હું નર છું અને તું માદા છે, પ્રજોત્પતિ માટે સક્ષમ. એ કાર્ય રોબોટ્સ કદાપિ નહીં કરી શકે. આવ, મારી સાથે શરીરસબંધ બાંધ. કદાચ કાલે હું નહીં રહું પણ તારે તારૂં અને આપણા આવનાર બાળકનું અસ્તિત્વ ટકાવી રાખવાનું છે. કોઈપણ ભોગે માણસજાતનું અસ્તિત્વ ટકાવી રાખવાનું છે અને તું એ કાર્ય કરી શકશે. તું સ્ત્રી છે, તું માતા છે. તારે શિરે માનવ-વંશ વધારવાની જવાબદારી છે.''

''પણ... જો કોઈ પ્રકારે આપણે દુશ્મન રોબોટના ડિવાઈસમાંથી સેમીકન્ડક્ટર ચિપ કાઢી નાખીએ તો એ બ્રેન-ડેડ થઈ જાય અથવા રિચાર્જેબલ બેટરી કાઢી નાખીએ તો?"

''પણ આઠદસને મારવાથી અથવા તેમની બેટરી ડિસ્ચાર્જ કરવાથી શું વળે? આખી દુનિયામાં આ લોકો લાખોની સંખ્યામાં છે. બધાં જ આપણી વિરુદ્ધ છે અને હવે તો એ લોકો જાતે જ સોલાર પાવર વાપરે છે. સૂર્યને તો ઢાંકી નહીં શકાય ને." યોહાનનો મ્લાન સ્વર સારાને વિચલિત કરી ગયો.

''કોઈ પ્રકારે એમની કમ્પ્યુટરાઈઝ્ડ ચિપમાં વાયરસ દાખલ કરીને એની કાર્યશક્તિ ખોરવી નાખીએ તો?"

"મેં પ્રયત્ન કરેલો, નિષ્ફળ ગયો."

સહેજ અવઢવ બાદ સારા બોલી, ''ઓકે. હું તૈયાર છું પણ હું કઈ રીતે જીવી શકીશ? શું એ લોકો મને જીવિત રહેવા દેશે?''

યોહાન વિચારતો રહ્યો, ''રહેવું જ પડશે. તારે અને મારે. એક ઉપાય સૂઝ્યો છે. આપણે રોબોટ બની જઈએ.''

''વૉટ?''

''યસ્સ. રોબોટ્સ કુદરતી માણસને મારવા નીકળ્યા છે, આર્ટિફિશિયલ માણસને નહીં.''

''એટલે? આપણે રોબોટ બની જવા માટે શું કરવાનું?''

''વેલ, નાટક કરવાનું. જો, આપણે અત્યંત લાગણીશીલ બની જવું પડશે. હ્રદયની ઊર્મિઓ છતી કરવાની, સુષુપ્ત પડેલી સંવેદનાઓને ફરી જગાડવાની. દિમાગથી નહીં, દિલથી વિચારવાનું, આપણા પૂર્વજોની જેમ. સાચું લાગે તેવું હસવાનું, રડવાનું અને મોસ્ટ ઈમ્પોર્ટન્ટ, માણસજાતને ભાંડવાની. એમના ટોળામાં ભળી જઈ માણસ શોધવાનો.''

''ઓહ સમજી ગઈ.'' સારા સપાટ સ્વરે બોલી ગઈ. સૂતેલી સંવેદના જગાવવા ખૂબ મહેનત કરવાની હતી. જડસુ માણસ જેવી નહીં, લાગણીપ્રધાન રોબોટ્સ જેવી.

બન્ને ખૂબ સમીપ આવ્યા અને એકમેકમાં ઓગળી ગયા. એક ક્રિયા યાંત્રિકપણે કરાઈ, લાગણી કે પ્રેમના છાંટણા વિનાની.

"હું રહું કે ન રહું, મારા પુત્રને આપણો ઈતિહાસ કહેજે. એમાં સુસંસ્કાર રેડજે. હોમોસેપિયન્સની ઉત્પતિ કઈ રીતે થઈ એનું વિજ્ઞાન સમજાવજે. અમીબા જેવા એકેન્દ્રિય જીવ પોતે વિભાજીત થઈને બીજો જીવ ઊત્પન્ન કરવા સક્ષમ છે. એ સામર્થ્ય રોબોટ્સ ક્યારેય નહીં મેળવી શકે. પંચેન્દ્રિય ધરાવતો માણસ જીવસૃષ્ટિમાં સર્વોપરી છે. એને કહેજે, એક સમયે આપણી પૃથ્વી કેવી હરિયાળી અને સમૃધ્ધ હતી. એને કહેજે, માણસ પોતે જ પોતાના પતન માટે જવાબદાર છે. એને એવો સામર્થ્યવાન બનાવજે કે બની શકે તો, રોબોટ્સનો ખાતમો બોલાવી એ આ પૃથ્વી નામના ગ્રહ પર ફરી માનવ વસાહતો ઊભી કરે. ચંદ્ર અને મંગળ પર વસનારા અહીં પાછા ફરવા લલચાય એવી હરિયાળી પૃથ્વી બનાવે. પર્યાવરણને પોંખે. મંગળ-ચંદ્ર પર વસેલા લોકોને ખાસ સંદેશ મોકલજે કે એઆઈ. ધરાવતા રોબોટ્સનું ઉત્પાદન ન કરે. નહીંતર એમનાય આવાં જ હાલ થશે. એમને કહેજે, પ્લીઝ આપણા મૂળ તરફ પાછા વળે અને પૃથ્વીનું જતન કરે. એકડે એકથી શરૂઆત કરવી પડશે પણ એક બીજમાંથી વટવૃક્ષ ઊગશે એની મને ખાતરી છે.''

''શું એ શક્ય છે?''

''જીવિત રહેવા માટે આ રમત રમવી જ પડશે. પ્રપંચ રચ્યા સિવાય છૂટકો જ નથી. આપણું મિશન છે, માણસજાતનું અસ્તિત્વ ટકાવી રાખવું અને એ માટે હું કોઈપણ જોખમ લેવા તૈયાર છું. એ તો તુંયે જાણે છે કે આપણે રોબોટ્સ સામે લડી નહીં શકીએ માટે જ બળથી નહીં પણ કળથી કામ લેવું પડશે. કોઈપણ પ્રકારે ચંદ્રલોક પર સંદેશા મોકલીયે કે રોબોટ્સને મારવા પૃથ્વી પર મિસાઈલ્સનો મારો ચલાવે પણ એવું કરતાં જે બચેલા છે તે માણસો પણ હોમાઈ જાય."

"શશશ.... કોઈ આવી રહ્યું છે."

ભારેખમ પાવડો ઝીંકાયો. માટી ઉલેચાઈ, ''કોણ છે અંદર?'' સત્તાવાહી સ્વરે યોહાન અને સારાને ધ્રૂજાવી મૂક્યા.

''હું, ઝી પોઈન્ટ સિક્સટી થાઉઝન્ડ થ્રી.  પ્લીઝ મને બહાર કાઢો. લીડરના હુકમ મુજબ હું પાતાળમાં માણસ શોધતો હતો તેવામાં માટી ધસી પડી.'' યોહાન અટક્યા કે અચકાયા વગર બોલ્યો.

''ઓહ! ઓકે. તમે હ્યુમનોઈડ છો તે સાબિત કરવા સ્કીનસ્મેલ એનાલાઈઝર ટેસ્ટ આપવી પડશે.''

''ઓકે.'' કહી યોહાને સારાને બીજી તરફથી ભાગી જવાનો ઈશારો કર્યો. પેલો રોબો યોહાનને બહાર કાઢવા રહ્યો એની નજર ચૂકવીને બીજે છેડે પહોંચી જઈ સારા લપાતી છૂપાતી સુરક્ષિત સ્થાને પહોંચી ગઈ. યોહાને પોતે રોબોટ હોવાનો અભિનય કર્યો પરંતુ સ્કીનસ્મેલ એનાલાઈઝર પરીક્ષણમાં એ ઊત્તિર્ણ ન થયો. રોબોટ્સ સામે એ છેલ્લા શ્વાસ પર્યંત બહાદુરીપૂર્વક લડ્યો.

'કાશ! હું રોબોટ બની જઊં અને એમની જ સામે લડી શકું. કાશ! રોબોટ્સની માફક સૂર્ય ઊર્જા સંચાલિત બેટરી મને જીવિત રાખી શકતી હોત.' યોહાન સ્વગત વિચારી રહ્યો. રોબોટ્સને એણે પોતાને છોડી દેવાના કમાન્ડ્સ આપ્યાં પણ...
**********
સારા એના ઘરમાં સુરક્ષિત હતી. યોહાનના કહ્યા મુજબ એ રોબો બનીને રહી અને રોબો સમાજ સાથે ભળી ગઈ. નસીબજોગે કોઈને શંકા ન થઈ. એણે ઘરના બગીચામાં વૃક્ષો રોપ્યાં.

સૂકાઈ ગયેલા બગીચાની ધરતી ફાડીને પીપળાની એક કૂંપળ ફૂટી નીકળી; લીલીછમ. સારાની દીકરી મદદે આવી. પેલી કૂંપળને ઉછેરીને વિસ્તારવી હતી. સૂકી ધરતીને હરિયાળી બનાવવી હતી. એને પાંગરવા દીધી. સારાની ભીતર ઉછરી રહી હતી એક અણમોલ શક્તિ, પુરૂષત્વ અને સ્ત્રીત્વ ધરાવતી માણસજાત. એ પોતાના ઉદર પર હાથ પસવારીને જોઈ રહી, આવનાર બાળકનું ભવિષ્ય, મનુષ્યજાતનું ભવિષ્ય.

બીજી તરફ રોબોટ સમાજે 'માણસાઈ' ઓચ્છવ ઉજવ્યો; પોતે યંત્ર મટીને માનવ થવાનો.

'યોહાન, તું પૃથ્વીગ્રહ પર માણસજાતનું અસ્તિત્વ રહે તેવું ઈચ્છતો હતો ને? રહેશે. સદાકાળ રહેશે. હવે મને લાગે છે કે, તું નથી છતાંય છે; મારી ભીતર. હું તને ચાહું છું, માનવજાતને ચાહું છું. હા, ખરા દિલથી. અંતરના ઊંડાણથી.' સારા મનોમન બોલી, 'હે ચંદ્રવાસીઓ અને મંગળવાસીઓ મને આશા છે કે, તમે ત્યાં સલામત હશો.'

ચીરનિદ્રામાં પોઢેલા યોહાનના આત્માએ તેનો પડઘો પાડ્યો, "આશા અમર છે."
*************